علما دربارهٔ حکم گفتن بسم الله در آغاز وضو اختلاف دارند.
امام احمد بر وجوب آن است و به این حدیث که از پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ روایت شده استدلال کرده است: «کسی که اسم الله را بر وضو نبرد، وضو ندارد». به روایت ترمذی (۲۵). آلبانی در «صحیح الترمذی» آن را حسن دانسته است. نگا: «المغنی» (۱/۱۴۵).
جمهور علما از جمله امامان ابوحنیفه و مالک و شافعی و روایتی از احمد بر این هستند که بسم الله گفتن از سنت‌های وضوست و واجب نیست.
آنها برای عدم وجوب بسم الله به ادله‌ای استناد کرده‌اند:
۱- از جمله اینکه پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ به مردی وضو یاد دادند و فرمود: «وضو بساز چنانکه الله تو را امر کرده است». به روایت ترمذی (۳۰۲) و آلبانی در «صحیح الترمذی» (۲۴۷) آن را صحیح دانسته است. این اشاره به این سخن الله تعالی است که: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ [مائده: ۶] (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون به [قصدِ] نماز برخاستید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و سرتان را مسح کنید و پاهایتان را تا دو قوزک [بشویید]). و در آن خداوند متعال امر به گفتن بسم الله نکرده است. نگا: المجموع نووی (۱/۳۴۶).
ابوداوود (۸۵۶) این حدیث را به لفظی کامل‌تر آورده که دلالتش بر عدم وجوب گفتن بسم الله در وضو آشکارتر است.
از ابوهریره ـ رضی الله عنه ـ روایت است که پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمود: «نماز کسی از شما کامل نمی‌شود تا آنکه وضو را چنانکه الله عزوجل امر کرده فراگیر سازد، پس صورت و دستانش را تا آرنج بشوید و سرش را مسح کند و پاهایش را تا کعبین [بشوید]...».
اینجا پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ گفتن بسم الله را ذکر نکرده و این دال بر عدم وجوب آن است. نگا: «السنن الکبری» بیهقی (۱/۴۴).
۲- دیگر اینکه: بسیاری از کسانی که وضوی پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ را توصیف کرده‌اند، بسم الله را در آن ذکر نکرده‌اند و اگر این واجب بود حتما آن را یاد می‌کردند. نگا: «الشرح الممتعة» (۱/۱۳۰).
این قولی است که بسیاری از حنبلیان مانند خِرَقی و ابن قُدامه آن را برگزیده‌اند.
نگا: «المغنی» (۱/۱۴۵) و «الإنصاف» (۱/۱۲۸).
از میان علمای معاصر، شیخ محمد بن ابراهیم و محمد بن عثیمین رحمهما الله این قول را برگزیده‌اند.
نگا: «فتاوى الشيخ محمد بن إبراهيم» (۲/۳۹) و «الشرح الممتع» (۱/ ۱۳۰، ۳۰۰).
آنها در پاسخ به حدیثی که برای وجوب به آن استدلال کرده‌اند دو پاسخ داده‌اند:
نخست: این حدیث ضعیف است.
گروهی از علما از جمله امام احمد و بیهقی و نووی و بزار آن را ضعیف دانسته‌اند.
از امام احمد دربارهٔ گفتن بسم الله در وضو پرسیده شد؛ ایشان گفتند: در این باره حدیثی ثابت نشده است و حدیثی در این باره نمی‌شناسم که سند آن خوب باشد. (المغنی: ۱/۱۴۵).
نگا: «السنن الكبرى» بیهقی (۱/ ۴۳)، «المجموع» (۱/ ۳۴۳) و «تلخيص الحبير» (۱/ ۷۲).
پاسخ دوم: این حدیث اگر صحیح هم باشد معنایش این است که: وضوی بدون بسم الله کامل نیست، نه آنکه وضوی بدون بسم الله درست نباشد.
نگا: «المجموع» (۱/۳۴۷) و «المغنی» (۱/۱۴۶).
بنابراین حدیث فوق - اگر صحیح باشد - دال بر مستحب بودن بسم الله در آغاز وضوست نه وجوب آن. والله اعلم.
بر این اساس اگر مسلمانی بسم الله نگوید و وضو بگیرد، وضویش درست است، اما خود را از انجام این سنت محروم کرده است و برای مسلمان به احتیاط نزدیکتر آن است که گفتن بسم الله در هنگام وضو را ترک نکند.
